Giderek dijitalleşen dünya, içinden geçmekte olduğumuz durumları yaşama biçimimizi de değiştiriyor. İyi bir şey yaşadığımızda ilk refleksimiz o anı kayıt altına alarak sosyal medyada paylaşmak oluyor; günü planlamak ve not almak gibi sıradan işler bile çıkan her yeni uygulama ile birlikte değişiyor.
Bu süreç, yas anlayışımızı da dijitalleştiriyor.
Dijital Dünyada Dijital Yas
Kişilerin sevdiklerinin yasını tutmak için dijital uygulamalardan destek aldığı artık sık rastlanır bir durum haline geldi. Özellikle de bir yakınlarını kaybettiklerinde ailelerinden ve yakın çevrelerinden uzakta olan kişiler, içinde bulundukları kaybolmuşluk ve yalnızlık hissi ile birlikte çareyi dijital dünyada buluyor.
Bu kişilerden biri de 2023’te babasını aniden kaybeden Nikita. Bu sırada Hindistan’dan Kanada’ya 1 yıl önce taşınmış, ailesinden ve tanıdıklarından uzakta olan Nikita, Instagram’da “Untangle” isimli bir uygulamayı tanıtan bir gönderiye rastladı. Yapay zeka destekli özelliklerle güçlendirilmiş, sanal destek grupları ve moderatörlü forumlar sunan bu uygulamada kullanıcılar, kendi deneyimlerine ilişkin paylaşımda bulunuyordu.
İlk başlarda sadece başkalarının paylaşımlarını okuyan Nikita, diğer insanların deneyimleriyle kendi deneyimleri arasındaki benzerlikleri fark ettikçe kendi sürecini paylaşma cesareti buldu. Böylece, Untangle, içini dökebileceği bir alan sağlayarak Nikita’nın en yakın arkadaşı oldu.
Kişilere yas zamanında destek olan tek uygulama Untangle da değil; DayNew, Empathy, Headspace gibi birçok dijital yas uygulaması bulunuyor. Modern dönemde yas sürecini yeniden şekillendirmeyi ve hislerini kimseye tercüme edemeyenlere yardımcı olmayı amaçlayan bu uygulamalar, bazı karmaşıklıkları da beraberinde getiriyor.
Yas ve ruh sağlığına dair içerik kütüphaneleri sunan bu uygulamalar, kullanıcıların diğer yas tutanlarla iletişime geçmesi için bir köprü görevi görmeye ek olarak sevdiklerinin fotoğraf ve videolarını paylaşmasını da mümkün kılıyor. Bazı uygulamalar yapay zeka destekli kişisel görev listeleri ve tavsiye özellikleri gibi hizmetler sağlarken bazılarında ölüm sonrası yasal ve finansal süreçleri yönetmeye yardımcı olmak için uzman danışmanlık hizmetleri de bulunuyor.
DayNew’un kurucu ortağı Karine Nissim, dijital yas uygulamalarının optimizasyonlu bir iyileşme süreci sunduğunu belirterek “Cep telefonunuzdaki terapistiniz, en iyi arkadaşınız ve kişisel asistanınız gibi; tüm yolculuğu görmenize ve bunu tek bir iş akışına dönüştürmenize yardımcı oluyor.” ifadelerini kullanıyor.
Artıları Olduğu Kadar Eksileri de Var
Öte yandan, burada karşımıza, doğası gereği son derece karmaşık ve kişisel olan yas sürecinin bir iş akışına sığıp sığmaması gerektiği sorusu çıkıyor.
Annesini kaybettikten sonra yalnızlık, çaresizlik ve öfke gibi bir dizi duyguyla başa çıkmaya çalışan Sofia Root da bir gün Untangle’ın reklamına denk geldi ve uygulamayı indirip denemeye karar verdi. Uygulamayı kullanmaya başlayan Root, bir başka kullanıcının gönderisine yapılan bir yorumun yapay zeka tarafından yazıldığı izlenimine kapıldı ve bu durum, onu çok rahatsız etti. Bu olayın ardından Root, uygulamayı silmeye verdi.
Gerçek insanlarla bağ kurmayı vaat eden bir şeyin yapay zeka tarafından üretilmiş olma ihtimalini son derece samimiyetsiz bulduğunu belirten Root, “Akıllı telefonunuzu kullanarak başkalarıyla sadece parmaklarınızla iletişim kurmak, kaybettiklerinizin yerini tutamaz ve size ancak bir yere kadar yardımcı olabilir,” diye de sözlerine ekliyor.
Untangle’ın CEO’su Emily Cummin de bu olaydan haberdar olduğunu ve topluluk yöneticisinin bu yanlış anlamadan dolayı üzüldüğünü belirtiyor. Yine de yas sürecindeki kırılgan ruh haliyle birleşince bu tür olaylar, kullanıcılarda güven sorunları yaratabiliyor. Yas uygulamalarında yapay zekanın fazla kullanılması, yasın getirdiği duygusal döngünün de etkisiyle zarar verici bir noktaya evrilebiliyor.
Öte yandan, Nikita, Untangle ile yaşadığı deneyimin daha olumlu olduğunu aktarıyor. Uygulamada bulduğu topluluğun, kendini “anlaşılmış” hissettirdiğini belirtiyor. Sevdiklerinin olmadığı yeni bir hayata alışmaya çalışırken aynı durumdaki başka insanlarla konuşmanın kendine iyi geldiğini belirten Nikita, “Bu insanlar ve topluluk beni anlıyor ve bu, bu uygulamayı kullanmamın en önemli nedeni oldu.” şeklinde kaydediyor.
Büyük Veri, Büyük Yas
Yas desteğine erişimi demokratikleştirme potansiyeli bulunan bu uygulamalar, birtakım mahremiyet sorularını da akıllara getiriyor. Uzmanlar, yas uygulamalarının teknoloji şirketlerinin mahremiyet sorunlarını yas sürecine taşıdığı konusunda uyarıda bulunuyor.
Sağlık uygulamaları, kişisel verileri ele alma konusunda ne siyah ne de beyaz bir alanda, yani “gri” diyebileceğimiz bir alanda kalıyor. ABD, İngiltere ve Avrupa Birliği’nde bir terapistle konuştuğunuzda bilgi ve verileriniz, yasal bir çerçeve kapsamında korunuyor. Öte yandan, aynı bilgileri bir sağlık sağlayıcısı ,le bağlantısı olmayan bir uygulamaya girdiğinizde durum biraz değişebiliyor.
- Tüketici DNA testi şirketi 23andMe, 2023 yılında yaşanan bir güvenlik açığı sonrası 6,9 milyondan fazla kişinin verilerinin çalınmasına neden olmuş aynı yıl, ABD Federal Ticaret Komisyonu, terapi uygulaması BetterHelp ve reçete kuponu şirketi GoodRX’i kullanıcı verilerini Google ve diğer reklam şirketleriyle paylaştıkları için para cezasına çarptırmıştı.
Texas Üniversitesi’nden veri gizliliği ve bilgisayar bilimi uzmanı profesör Murat Kantarcıoğlu, benzer durumların yakın zamanda yas uygulamaları için de yaşanabileceğine dikkat çekiyor. Daha önce girişimcilere danışmanlık da veren Kantarcıoğlu, girişimlerin yatırımcı baskısı ile
“Bu şirketler yatırım sermayesi (venture capital) ile çalışıyor ve nihayetinde para baskılarıyla karşı karşıya kalıyorlar. Bir sonraki yatırım dilimini almak için hedeflere ulaşmak zorundasınız; büyüme göstermeniz gerekiyor.”
Başka bir deyişle, bir uygulama, zor duruma düşmesi halinde veri gizliliği politikasını değiştirip kullanıcı verilerini daha fazla gelir elde etmek amacıyla kullanabiliyor.
Bununla birlikte, dijital sağlık girişimlerinin %90’ı, faaliyete başladıkları ilk beş yıl içinde başarısızlıkla sonuçlanıyor ve şirketler battığında, kullanıcı verilerini daha az güvenilir kuruluşlara satmak veya devretmek zorunda kalabiliyor. Bu da tehlikenin göründüğünden daha büyük olduğunu gösteriyor.
Uygulama mağazalarında bulunan pek çok uygulama kişilerin iletişim bilgilerini topluyor. Yas uygulamaları özelinde bakacak olduğumuzda ise DayNew kişilerin finansal bilgilerini toplarken diğer uygulamalar da abonelik sırasında bu tür bilgileri alıyor. Untangle ise kullanıcıların konum verilerini topluyor.
- Untangle, DayNew ve Empathy, kullanıcı verilerini üçüncü taraflara satmadıklarını veya farklı yollarla gelir elde etmediklerini ancak kendi ürünlerini tanıtmak için Google gibi dijital reklam şirketleriyle sınırlı ölçüde veri paylaşımı yaptıklarını da kabul ediyor.
- Empathy ve DayNew yetkilileri, şirketlerinin iflas etmesi durumunda, kullanıcı verilerinin yalnızca şirketin başka bir firma tarafından tamamen satın alınması halinde devredileceğini belirtiyor.
Dijital Yas Tutmanın Geleceği
Untangle, DayNew ve Empathy, ruh sağlığı hizmeti sunmadıklarını belirtiyor ve bu da tıbbi düzenlemelerden muaf oldukları anlamına geliyor. Gelgelelim bu uygulamaların bazı kaynakları, kanıta dayalı yöntemler olan bilişsel davranışçı terapi ve ruh hali takibi gibi uygulamalardan esinleniyor.
- DayNew, kullanıcıları günlük tutmaya ve sosyal akışa yazmaya teşvik ederken Empathy de uzmanların katkısıyla oluşturulmuş yas içerikleri ve bakım yöneticileriyle bağlantı hizmetleri sunuyor. Untangle ise 120’den fazla “terapötik sağlık aracı” ve uzman liderliğinde destek grupları sağlıyor.
Bir travma danışmanı olan Yolanda Renteria, ChatGPT gibi teknolojileri bazı danışanlarına önerdiğini ancak güven sorunları olan kişilere bu tür araçları sunmaktan kaçındığını aktarıyor. Ayrıca, bir uygulamanın, kullanıcıların dile getirmediği duygularını anlayamayacağını belirten Renteria, bu teknolojilerin geleneksel terapiyle birlikte kullanılmasını destekliyor.
Yas uygulamalarının kurucuları, genellikle kendi kayıplarından esinlenerek bu şirketleri kurmuş ancak bazıları için yas desteğinin en önemli yönü, bir yakının özel olarak yardım ettiği hissine sahip olmak. Bu insan dokunuşunun kaybolması ise bazı kullanıcılar için yetersiz hissettirebilir.
İlginizi çekebilir: Terapi Chatbot’ları İnsan Psikologların Yerini Alabilir mi?